Een sterrenbeeld is een verzameling sterren die ogenschijnlijk een figuur vormt als men ze door lijnen zou verbinden. De sterren van een sterrenbeeld lijken dichtbij elkaar te staan aan het hemelgewelf in een herkenbare vorm. Sterrenbeelden krijgen de naam die de menselijke fantasie heeft gegeven aan de vorm.

Reeds in de oude tijden herkende men bepaalde patronen aan de nachtelijke hemel waaraan men macht toeschreef. Meestal bevinden zich een of meer heldere sterren in de figuur. De samenstand is in de meeste gevallen slechts een schijnbare: het is vaak zo dat de ene ster veel verder weg staat dan de andere.

Naamgeving

In de klassieke oudheid was er een lijst van sterrenbeelden die opgesteld was door Ptolemaeus. Veel van de sterrenbeelden die vanaf het noordelijk halfrond te zien zijn hebben nog steeds de namen die hij gebruikte. Het enige sterrenbeeld van Ptolemaeus dat ‘vervallen’ is is het Schip Argo (Argo Navis). Omdat dit een onpraktisch groot stuk van de hemel beslaat is het opgedeeld in vier kleinere beelden, t.w. Carina (Kiel), Puppis (Achtersteven), Pyxis (Kompas) en Vela (Zeilen).

De sterrenbeelden die te zien zijn vanaf de landen van de klassieke oudheid hebben veelal namen gekregen die afkomstig zijn uit de Griekse of Romeinse mythologie of van dieren. Vanaf de breedte van de Middellandse Zee is echter niet de gehele hemel te zien. Naarmate de ontdekking van de wereld en dus ook van de hemelkoepel vorderde, zijn de nieuwe sterrenbeelden vaak genoemd naar navigatiehulpmiddelen of andere zaken die toen “high-tech” waren, zoals het slingeruurwerk en de microscoop.

De huidige indeling in sterrenbeelden is voornamelijk gebaseerd op de sterrenatlas die in 1603 werd uitgegeven door Johannes Bayer. Hierbij maakte hij al gebruik van gegevens die door ontdekkingsreizigers zoals Cornelis de Houtman verzameld waren.

De Internationale Astronomische Unie (IAU) heeft rond 1930 de exacte begrenzingen en aanduidingen van alle 88 sterrenbeelden vastgesteld. Hierbij is niet meer de vorm van het sterrenbeeld bepalend maar het gebied aan de hemel. Op die manier kan het sterrenbeeld gebruikt worden om objecten in dat gebied te benoemen.

Circumpolaire sterren en sterrenbeelden

Grote Beer (Ursa Major)
Dit is misschien wel het allerbekendste sterrenpatroon. Velen zullen het direct herkennen. Ondanks zijn naam lijkt dit sterrenbeeld meer op een grote steelpan. Eigenlijk is de Grote Beer veel groter dan alleen het steelpannetje, maar deze zeven sterren zijn wel de helderste. 

Kleine Beer (Ursa Minor)
De Kleine Beer heeft net zo’n steelpanvorm als de Grote Beer. U kunt de Kleine Beer makkelijk vinden, door de twee sterren die samen het achterste wandje van de steelpan van de Grote Beer vormen vijf keer te verlengen en wel naar boven (gezien vanuit het steelpannetje). U komt dan bij de Poolster, een niet zo’n heel helder ster. De Poolster wijst overigens altijd naar het noorden, dus als u een kompas nodig heeft… De Poolster is het uiteinde van de steel van de Kleine Beer. De steelpan van de Kleine Beer heeft ook zeven sterren. 

Cassiopeia
Ook Cassiopeia is gemakkelijk te vinden. De lijn die u heeft getrokken vanuit de Grote Beer om de Poolster te vinden, trekt u nu gewoon nog net zo lang door aan de andere kant. Dan komt u uit tussen twee sterrenbeelden, waarvan degene die op een M of een W lijkt, Cassiopeia is. De W (of M) van Cassiopeia bestaat uit vijf sterren. Er is nog een zesde ster, die echter buiten de W-vorm valt. Het andere sterrenbeeld dat u met de lijn vond is Cepheus, Cassiopeia’s man. Sommigen vinden dit sterrenbeeld er uit zien als een huis, zoals die door kleine kinderen worden getekend.

Sterrenbeelden in het voorjaar

Leeuw (Leo)
Dit sterrenbeeld is makkelijk ter herkennen aan zijn sikkel. Een deel van het sterrenbeeld ziet eruit als een omgekeerd vraagteken. Het sterrenbeeld heeft zes sterren. Het punt van de vraagteken is Regulus, de helderste ster van dit sterrenbeeld. Nu u weet hoe de Leeuw eruit ziet, kunt u hem snel vinden met de volgende methode. Teken een denkbeeldige lijn tussen de ster die het uiteinde van de Grote Beer-pan is en de ster links onderaan de pan van de Grote Beer naar beneden, vanuit de pan gezien. Na zes keer de afstand tussen de twee sterren, komt u ongeveer aan bij de Leeuw. Neem een sterrenkaart bij de hand voor de duidelijkheid.

Ossenhoeder (Boötes)
Boötes ziet eruit als een soort vlieger, waarin de ster Arcturus aan de bodem zit. Arcturus is de op drie na helderste ster aan de hemel.

Maagd (Virgo)
De ster Spica is de hoofdster van het sterrenbeeld Maagd. Om deze ster te vinden, verlengt u gewoon de lijn die u zocht om de Leeuw te vinden. U trekt de boog dus verder. Kijk of u, met behulp van een sterrenkaart, de rest van Maagd kunt herkennen.

Zomerdriehoek

In de zomer is vanuit Nederland de zomerdriehoek te zien. De zomerdriehoek bestaat uit drie heldere sterren namelijk Wega in het sterrenbeeld Lier, Deneb in de Zwaan en Altaïr in de Arend. Samen vormen ze een grote driehoek, vandaar de naam ‘zomerdriehoek’.

Hoe kun je de zomerdriehoek vinden?

Als de zon ondergaat in juni en juli, kijk dan naar het oosten voor een helder blauw/witte ster. Dit is Wega in de Lier. Ga vandaar uit naar beneden en je komt uit bij Altaïr in het sterrenbeeld Arend. Links van die twee sterren staat de heldere Deneb in de Zwaan. Je hebt de zomerdriehoek gevonden. Later in de zomer, of later op de avond, staat de zomerdriehoek al meer naar het zuiden of westen.

Lukt het je niet om ze te vinden probeer dan het volgende trucje. Knijp je ogen iets dicht, je ziet dan alleen nog maar de helderste sterren. De drie sterren van de zomerdriehoek zijn nu duidelijk zichtbaar.

Door de zomerdriehoek loopt de Melkweg. Tijdens donkere avonden is deze zichtbaar als een witte band. Hij loopt precies door het sterrenbeeld Zwaan.

In de zomerdriehoek staan een aantal kleine, maar bijzondere sterrenbeelden zoals de Dolfijn en de Pijl. Probeer ze maar eens te vinden.

Ook de sterrenbeelden Schorpioen en Boogschutter staan aan de zomersterrenhemel.

Schorpioen (Scorpius)
De Schorpioen lijkt op een geweldige grote vishaak laag in het zuiden. Dit is een van de sterrenbeelden die eruit ziet als wat het moet voorstellen in de Griekse mythologie.

Boogschutter (Sagittarius)
Ten westen van de Schorpioen vinden we de Boogschutter. Een deel van het sterrenbeeld ziet eruit als een theepot.

Herfstvierkant

In de herfst kun je het sterrenbeeld Pegasus hoog in het zuiden aan de hemel vinden. Juist omdat het in de herfst hoog in het zuiden staat en de belangrijkste sterren een mooi vierkant vormen, wordt dit sterrenbeeld wel het herfstvierkant genoemd. Het herfstvierkant is gemakkelijk te herkennen, omdat er in dat vierkant geen andere heldere sterren meer staan. Pegasus staat rechts van Andromeda.

In de herfst kun je het sterrenbeeld Pegasus hoog in het zuiden aan de hemel vinden. Juist omdat het in de herfst hoog in het zuiden staat en de belangrijkste sterren een mooi vierkant vormen, wordt dit sterrenbeeld wel het herfstvierkant genoemd. Het herfstvierkant is gemakkelijk te herkennen, omdat er in dat vierkant geen andere heldere sterren meer staan. 

Andromeda
Ten oosten van het vierkant van Pegasus zitten enkele sterren op een lijn, tot onder Cassiopeia. Dat is Andromeda. Het beroemdste aan dit sterrenbeeld is het sterrenstelsel Andromeda, een ander sterrenstelsel als onze Melkweg. Het sterrenstelstel Andromeda (ook wel M31 genoemd) staat aan de Casseiopa-kant van het eerste paar sterren van het sterrenbeeld. Als het goed donker is, is het mogelijk M31 met het blote oog waar te nemen. Met een verrekijker kunt u al wat beter zien dat dit geen gewone ster is.

Winter Sterrenbeelden

Orion
Orion is een van de spectaculairste en opvallendste sterrenbeelden in de lucht. Orion kan herkend worden aan zijn riem van drie sterren van de tweede magnitude in een rechte lijn, door het zwaard dat aan een eind van deze riem hangt. Maar Orion is vooral duidelijk door dat hij twee heldere sterren van de eerste magnitude bevat. De ene, de rode reus Betelgeuze, is eigenlijk Orions rechter schouder, en de andere, Rigel, is Orions linker hiel. Nabij de middelste ster van het zwaard zit een klein vlekje, dat er, gezien door het blote oog, als een gewone ster uitziet. Maar als u er een telescoop op zou richten, zou u een schitterende nevel kunnen zien. Op een sterrenkaart zult u Orion snel vinden.

Stier (Taurus)
Zodra Orion is gevonden, is het niet moeilijk meer om ook de Stier te vinden. Teken een lijn door de drie sterren van Orions riem, en verleng deze lijn westwaarts. U komt bij de heldere ster Aldebaran. Deze ster is een rode reus en in het sterrenbeeld stelt de ster het oog van de Stier voor.

De Pleiaden
Als u de lijn van Orions riem, waarmee u Aldebaran heeft gevonden nog iets verder doortrekt, komt u bij de sterrengroep ‘Pleiaden’. De Pleiaden maken nog onderdeel uit van het sterrenbeeld Stier. Met het blote oog zijn er zes a zeven sterren te zien, met een verrekijker al veel meer.

Perseus
Perseus is van belang doordat het een variabele ster bevat; Algol. Algol is variabel door dat het eigenlijk een dubbelster is. De twee sterren draaien zo om elkaar heen, dat de ene, helderdere ster de ander steeds weer bedekt. Om Perseus te vinden, moet u een lijn tekenen van de bodemster in het voorste deel van de Kleine Beer naar de Poolster, en deze lijn ongeveer twee keer die afstand verder trekken.

Voerman (Auriga)
De Voerman is een duidelijk sterrenbeeld, dat de ster Capella bevat. Capella is de op twee na helderste ster zichtbaar op het noordelijk halfrond. Capella ziet er enigszins geel uit, maar is een rode reus. Om Capella te vinden, kijkt u naar boven, boven Orion en de Stier. De heldere ster daar is Capella. Vier andere redelijk heldere sterren vormen samen met Capella een vijfhoek.

Grote Hond (Canis Major)
De Grote Hond volgt de jager Orion door de lucht. Dit sterrenbeeld bevat de helderste ster zichtbaar in de nachtelijke hemel; Sirius. Deze ster staat ‘slechts’ 8,5 lichtjaar van ons vandaan, en is daarmee een van de dichtstbijzijnde sterren. Sirius is te vinden door Orions riem te volgens, de andere kant op dan de Stier en Aldebaran.

Kleine Hond (Canis Minor)
Dit sterrenbeeld bevat de ster Procyon en kun je vinden door ten oosten boven Sirius te kijken.

Tweelingen (Gemini)
Het sterrenbeeld Tweelingen bevat twee heldere sterren: Castor en Pollux (tweelingen?)  Om Tweelingen te vinden, tekent u een lijn vanaf de ster Rigel, in Orion door Betelgeuze, vervolgens trekt u die lijn door naar boven. Deze lijn brengt u vlak bij Pollux.